Fijnstof is een verzamelnaam voor uiteenlopende kleine deeltjes in de lucht. Een deel van het fijnstof komt van natuurlijke bronnen zoals opwaaiend stof, opstuivend zand en zeezout. Maar zo’n 75- 80% van het fijnstof komt in de lucht door menselijk handelen. Fijnstof ontstaat bij de verbrandingsprocessen (roet) in de industrie, in het verkeer (uitlaatgassen en slijtage van banden) en bij het overslaan van bulkgoederen. Het komt ook vrij bij veehouderij en landbouw, door houtstook en het roken van tabak.
Primair fijnstof ontstaat door verbranding, wrijving en verdamping. Secundair fijnstof ontstaat doordat gassen (NOx, SO2, NH3, vluchtig organisch, ozon) zich verbinden tot vaste deeltjes. Deze kunnen zich ook aan primaire deeltjes hechten. Fijnstof wordt ingedeeld naar de grootte van de deeltjes. Daarvoor wordt de afkorting PM gebruikt: Particulate Matter.
- PM10 zijn deeltjes met een diameter kleiner dan 10 micrometer (ter referentie: een menselijke haar is gemiddeld zo’n 50 – 70 micrometer dik, dus zo’n 5 keer groter). Deze deeltjes worden grotendeels in de slijmvliezen van de neus en keel afgevangen.
- PM2,5 zijn deeltjes met een diameter kleiner dan 2,5 micrometer. Van de deeltjes van 0,1 tot 2,5 micrometer wordt 80% weer uitgeademd, zo’n 20% blijft achter in de longblaasjes!
- PM0,1 is ultrafijnstof, kleiner dan 0,1 micrometer. Ultrafijnstof is extra gevaarlijk omdat het diep in de longen achterblijft en ook tot in de bloedbaan kan doordringen. Ultrafijnstof is eigenlijk niet goed te meten. Recent onderzoek van het RIVM wijst echter uit dat kortdurende blootstelling aan ultrafijn stof tot acute gezondheidseffecten kan leiden. De Gezondsheidsraad heeft nu alle wetenschappelijke kennis rondom ultrafijnstof geactualiseerd en doet aanbevelingen om de uitstoot van ultrafijnstof te beperken.
Bronnen van fijnstof
Een korte opsomming van de verschillende bronnen van fijnstof en het soort deeltjes:
- Verkeersuitstoot (roet, PM1, PM0,1)
- Openhaarden / open vuur, houtkachels (roetdeeltjes, PM 2,5, PM1, PM0,1)
- Industrie (roetdeeltjes, PM1, PM0,1)
- Agricultuur (stofdeeltjes PM10, PM2,5, virussen PM0,1, bacteriën PM10- PM1, endotoxinen PM0,1)
- Op- en overslag van b.v. kolen, erts, graan (roet-, stof-deeltjes, PM0,1)
- Elektriciteitscentrales en stookinstallaties (zoals ook biomassacentrales!) (roetdeeltjes, PM0,1)
- Scheepvaart (roetdeeltjes, PM0,1)
- Opstijgende en dalende vliegtuigen (PM0,1)
- Banden slijtage (stofdeeltjes, PM10, PM2,5, PM0,1)
- Bouw (cement, grofstof, >PM10-PM10)
- Natuur (pollen, allergenen, schimmels, virussen, bacteriën)
- Zeelucht (zoutdeeltjes, >PM10)
- Sahara (grof mineraalstof, >PM10).
Naast de grootte van de deeltjes en hoe ver ze in het lichaam binnendringen, zijn er ook toxische (giftige) effecten door de aard van de stof (stikstof – NOx, zwaveldioxide, SO2, ammoniak – NH3, vluchtig organisch zoals benzeen en tolueen, O3 – ozon, enzovoorts). Sommige van deze stoffen zijn kankerverwekkend.
In 2021 was volgens de Emissieregistratie het verkeer (onder andere weg-, rail- en scheepvaartverkeer) goed voor 29% van de uitstoot van fijnstof PM10. Vooral door uitlaatgassen en bijvoorbeeld slijtage van banden. Ook landbouw (29%, vooral uit stallen), overige industrie (19%, bijvoorbeeld uit verbrandingsprocessen) en consumenten (20%, bijvoorbeeld uit houtstook) zijn belangrijke bronnen. Ook voor fijnstof PM2,5 is het verkeer in Nederland de grootste bron (36%), gevolgd door consumenten (33%), en overige industrie (17%).
Nederland
Fijnstof in de lucht boven Nederland komt voor ongeveer twee derde uit naburige landen. Nederland zelf produceert meer fijnstof dan wat via andere landen binnenwaait. Fijnstof is een grensoverschrijdend milieuprobleem.
Rapporten van de Gezondheidsraad
In 2018 heeft de Gezondheidsraad een aantal wetenschappelijke rapporten uitgebracht over de luchtverontreiniging en de gezondheidseffecten daarvan. Naar schatting leiden concentraties van fijnstof, stikstofdioxide en ozon tot 12.000 vroegtijdige sterfgevallen per jaar. Blootstelling aan deze stoffen brengt ook nadelige gezondheidseffecten met zich mee, zoals het ontstaan en verergeren van luchtweg- en longaandoeningen, inclusief longkanker. Ook het ontstaan en verergeren van aandoeningen aan hart en bloedvaten worden toegeschreven aan de nadelige effecten van de luchtverontreiniging. Via deze pagina van de Gezondheidsraad kun je de rapporten inzien en downloaden.
TNO presenteert 5 stappen plan
Sinds 2015 neemt de effectiviteit van de maatregelen om de Europese fijnstofnorm te halen af. Cijfers laten zien dat er nog steeds aanzienlijke gezondheidsschade ontstaat door blootstelling aan fijnstof. De massa fijnstof in de lucht is in de afgelopen jaren flink gereduceerd. Emissies van belangrijke fijnstofbronnen, zoals autoverkeer, zijn teruggebracht, onder meer door de introductie van dieselroetfilters en schonere motoren. Maar nog steeds worden veel mensen ziek: het aantal verloren levensjaren door langdurige blootstelling aan fijnstof neemt sinds 2015 nauwelijks verder af.
TNO-onderzoekers pleiten ervoor om meer te monitoren op basis van reactiviteit van fijnstof. Wat zorgt ervoor dat het ene fijnstofdeeltje de mens meer schade toebrengt dan het andere? De gezondheidsimpact hangt samen met de chemische reactiviteit, die afhangt van de chemische samenstelling (die per bron verschilt), vorm, oplosbaarbaarheid en grootte van de deeltjes. De allerkleinste deeltjes dragen niet veel bij aan de massa fijnstof in de lucht, maar zijn extra schadelijk zijn, doordat ze dieper in de longen doordringen en zelfs in de bloedbaan terecht kunnen komen.
In het kader van het Schone Lucht Akkoord (SLA) is in Nederland de doelstelling geformuleerd om de gezondheidsschade door luchtverontreiniging van Nederlandse bronnen in 2030 te halveren. Gerichte maatregelen zijn nodig, Hiervoor heeft TNO een 5-stappenplan voor een nieuwe fijnstofaanpak ontwikkeld, uit te voeren door alle partijen die het SLA ondersteunen.
Links
Waarom de huidige fijnstofnorm het probleem niet oplost (tno.nl)
TNO_Infofolder Fijnstof (leefmilieu.nl)
Luchtvervuiling en gezondheid – GGD Leefomgeving
Fijnstof, een ongrijpbaar probleem, maar wat is fijnstof? (tno.nl)
Luchtkwaliteit in Gelderland – rapport GGD’en Gelderland uit 2019
e-Magazine Luchtkwaliteit – GGD’en Gelderland
Luchtkwaliteit en gezondheid – presentatie GGD Midden Gelderland 31 maart 2021
Hoe gezond is de lucht bij jou? – Doe de test van het Longfonds
Luchtmeetnet – Landelijk Luchtmeetnet RIVM
CheckJePlek – Atlas Leefomgeving
Dossier Fijnstof – RIVM
Luchtkwaliteit – fijn stof | RIVM
Gezondheidseffecten van luchtverontreiniging in context | RIVM
Emissie naar lucht, water en bodem – Compendium voor de Leefomgeving (CLO), het CLO is een samenwerkingsverband van CBS, PBL, RIVM en WUR.
Condenseerbaar fijnstof | Emissieregistratie
Gezondheid – Kenniscentrum InfoMil (over effecten op gezondheid van fijnstof)
GGD-richtlijn medische milieukunde: Luchtkwaliteit en gezondheid | RIVM (geactualiseerde versie)
De huidige Europese regulering van fijnstof stuurt op de massa van alle fijnstofdeeltjes die in een kubieke meter lucht aanwezig zijn. De gezondheidsimpact hangt samen met de reactiviteit van de deeltjes in het fijnstof, en deze wordt weer bepaald door andere eigenschappen zoals de chemische samenstelling en de grootte van de deeltjes. Na inademing bepaalt namelijk de grootte van de deeltjes hoe diep deze in de longen doordringen, waarbij ultrafijnstof het diepst doordringt en in het bloed kan worden opgenomen.